Tegendenker des Vaderlands?

Afgelopen zaterdag stond er in de Volkskrant een interview met Simon Rozendaal (Volkskrant of Topics), wetenschapsredacteur van Elsevier Weekblad. Ik zal het maar meteen toegeven, ik had nog nooit van de man gehoord. Ik was vooral geprikkeld door de titel van het interview: “De nobele kunst van het tegendenken”. Ruim twee jaar geleden hebben wij een (papieren) boek uitgegeven, “De kunst van het tegendenken” en de afgelopen maanden hebben we er hard aan gewerkt om deze in de vorm van een Epub (hier te downloaden) op onze site te kunnen publiceren.

Zo’n interview is een mooie aanleiding om alvast wat reclame te maken voor ons boek. Vooral als in dat interview kort en bondig de essentie van “Tegendenken” (en daarmee ook de kern van ons boek) wordt gegeven.

Tegendraads en dwars, zijn de typeringen die u altijd aankleven. Hoe ziet u dat zelf?

‘Noem me liever een zelfstandig denker. Iemand die zich niet zo laat beïnvloeden door hypes en stromingen. Ik ben niet bewust tegendraads. Wel heb ik geleerd: als een heleboel mensen iets zeggen, dan moet je je achter de oren krabben. Mensen hebben de neiging om achter elkaar aan te lopen.’

Dat is precies waar tegendenken wat ons betreft over gaat, zelfstandig (of samen) kritisch nadenken, dingen nog eens tegen het licht houden, je achter je oren krabben om te checken of dit nu ook echt zo is. Als iedereen zegt dat A de beste  oplossing is dan is het verstandig om even na te gaan waar dat geloof in deze oplossing vandaan komt. Als een expert pleit voor oplossing B, is het goed te bedenken dat deze expert soms ook een slechte dag heeft, ook bepaalde belangen heeft en moet je niet vergeten na te gaan of dit wel binnen de expertise van deze persoon valt. En tot slot, wanneer iemand heel veel mooie en moeilijke woorden gebruikt kan dat betekenen dat iemand ergens heel veel van af weet, maar ook dat hij wat heeft te verbergen. Kortom ons boek is een pleidooi voor zelfstandig denken, het doen van wat extra onderzoek en het aanwakkeren van discussie. Niet omdat al die mensen altijd ongelijk hebben en jij het beter weet, maar om missers te voorkomen en beter voorbereid te zijn op wat mogelijk gaat komen.

Terug naar het interview. Een journalist doet aan tegendenken om mensen een ander beeld te laten zien en het debat aan te wakkeren. Daar kan een verborgen agenda achter zitten of misschien gewoon een eigen mening. Ik citeer nog even een stukje uit het interview.

Toch doet het allemaal ook erg rechtsig aan. Altijd vóór de industrie en kernenergie, altijd tégen milieuhypes en klimaatactivisme.

‘Tja, ik weet dat mensen mij zo zien en zo aanspreken, omdat ik bij Elsevier zit. Maar ik ben niet partijpolitiek gebonden en ik beschouw mijzelf ook absoluut niet als rechts. Ik denk bijvoorbeeld dat ik op het vlak van immigratie en moslims moeilijk als rechts ben in te delen.’

Tegendenken: dat is ook ons ding

Wat dat betreft zitten wij er wat anders in. Iedereen kan natuurlijk met ons boek aan de slag en kan het ook proberen te gebruiken voor de eigen agenda. En ik vrees dat we daar ook voldoende instrumenten voor aanreiken. Onze bedoeling met het boek is vooral om je eigen beslissingen beter te maken. De beslissingen in het dagelijks leven over afvallen of het kopen van een nieuwe telefoon of lamp. Maar nog belangrijker, de beslissingen in je werk. Bijvoorbeeld het besluit om met een project een bepaalde kant op te gaan, het besluit om het budget voor een project te verhogen, en het besluit om met een bepaalde partij in zee te gaan. Het zijn dit soort besluiten die soms zeer ingrijpend zijn en grote gevolgen hebben. Besluiten die je dus niet moet nemen omdat het iedereen wel een goed idee lijkt.

Om nog even terug te komen op de vraag van de interviewer hierboven. Juist als je voor kernenergie bent (of voor windenergie) is tegendenken belangrijk. De grootste denkfouten maak je juist als je iets heel graag wilt, vervolgens oogkleppen opzet en niet meer vatbaar bent voor discussie. Dus, hoe meer gedreven je bent om een bepaald doe te halen, hoe belangrijk tegendenken wordt.

Ga zelf aan de slag met tegendenken

Een leuke oefening om je het tegendenken eigen te maken is Rozendaal eens te analyseren aan de hand van een aantal van zijn teksten en artikelen. Hoe komt hij tot zijn conclusies? Welke argumenten gebruikt hij? Zit daar een patroon in? Op deze manier hebben wij in ons boek tegendenkers als Bas Haring (biodiversiteit) en Marcel Crok (klimaatcrisis) in kaart proberen te brengen. Als ik (Rudy) naar het verloop van het interview in de krant met Rozendaal kijk (vragen die gesteld worden, antwoorden die volgen) dan ontstaat bij mij juist een warrig beeld, helemaal geen strakke opzet met logische conclusies en/of alternatieve paden. Dat komt in mijn ogen omdat in het hoofd van zowel de interviewer als de geïnterviewde allerlei onbewuste vooronderstellingen een rol spelen. Rozendaal doet aanvankelijk uitspraken die bij latere check niet blijken te kloppen. Vervolgens komt de interviewer met een verklaring: ‘Rozendaal heeft zich laten meeslepen door zijn heilige verontwaardiging’. Er ontstaat iets van een paradox: Rozendaal zegt (mijn interpretatie) ‘het gaat om de feiten, ik ben wetenschapper’ (en ‘ik ben (dus) niet rechts en niet links’). Maar het interview en de antwoorden die hij geeft laten nu juist zien dat het veel complexer dan dat ligt (feiten, vooronderstellingen, emoties, context, voorgeschiedenis, verwachtingen, die nacht lekker geslapen, ruzie met zijn partner,  …. you get the picture).

Gratis e-book!

We zijn er ooit mee begonnen vanuit verwondering. Waarom lopen dingen zoals ze lopen? Waarom maken mensen keuzes die rationeel gezien gewoon niet kloppen? Daarbij kwamen heel veel vragen. Hoe herken je bijvoorbeeld situaties die om tegendenken vragen? Als je immers zelf het gevoel hebt dat je goed bezig bent, waarom zou je dan wat ondernemen? En als je tot de conclusie bent gekomen dat jij, je team of iemand anders behoefte heeft aan een kritisch geluid, hoe organiseer je dat dan? Welke instrumenten kun je inzetten? Enfin, het begon met een aantal blogs en twee jaar later hadden we een boek. En omdat ons contract met de uitgever is verlopen kunnen we het nu gratis als Epub (hier te downloaden) op onze site zetten.

Stijn van Liefland

Rudy van Stratum